Ο Εμπολα σκότωσε τη δημοκρατία του Περικλή;

Η ανάλυση των συμπτωμάτων του Έμπολα οδηγεί αρκετούς επιστήμονες στο συμπέρασμα ότι ο συγκεκριμένος ιός ευθύνεται για τον λοιμό της Αθήνας που περιέγραφε ο Θουκυδίδης το 430 π.Χ. Η λύση των προβλημάτων όμως δεν βρίσκεται στην περιγραφή των συμπτωμάτων αλλά των αιτιών μετάδοσης του ιού.
    

Ο,τι αφορά τας προς τους θεούς παρακλήσεις ή τας προς τα μαντεία επικλήσεις και τα τοιαύτα, τα πάντα ήσαν ανωφελή, και επί τέλους οι άνθρωποι, καταβληθέντες από το κακόν, παρητήθησαν αυτών.
Θουκυδίδης (μετάφραση Ελ. Βενιζέλος)



Του Αρη Χατζηστεφάνου

Ηταν φθινόπωρο του 429 π.Χ. όταν ο Περικλής άφησε την τελευταία του πνοή περιτριγυρισμένος από φίλους και συγγενείς στην Αθήνα. Λίγους μήνες νωρίτερα είχε δει τους δυο γιους του, τον Πάραλο και τον Ξάνθιππο, να πεθαίνουν από τον λοιμό που χτύπησε την πόλη και τώρα σιγόσβηνε και ο ίδιος προσβεβλημένος από έναν ιό που αποδεκάτισε το ένα τρίτο του πληθυσμού και μαζί τις ελπίδες της νίκης στον Πελοποννησιακό Πόλεμο.

Εκτοτε, δεκάδες ιστορικοί και επιδημιολόγοι διαβάζουν και ξαναδιαβάζουν τα έργα του Θουκυδίδη αναζητώντας περιγραφές των συμπτωμάτων που παρουσίαζαν οι Αθηναίοι, προκειμένου να εντοπίσουν τα χαρακτηριστικά του ιού. Θύμα και ο ίδιος της ασθένειας, ο μεγάλος ιστορικός επιβίωσε και μας προσέφερε μια εξαντλητικά λεπτομερή περιγραφή των συμπτωμάτων, με την ελπίδα ότι τα κείμενά του θα βοηθήσουν τους γιατρούς του μέλλοντος να διαγνώσουν έγκαιρα τον ιό και να προλάβουν έναν νέο λοιμό.

Ενας από αυτούς τους γιατρούς, ο επιδημιολόγος Πάτρικ Ι. Ολσον, υποστήριξε πριν από χρόνια ότι ο ιός που χτύπησε την Αθήνα το 430 π.Χ. ήταν μια μορφή του Εμπολα. Παρατηρώντας την αιφνίδια εμφάνιση και εξαφάνιση του ιού (όπως είχε συμβεί και σε προηγούμενα ξεσπάσματά του στο Ζαΐρ), αλλά και συμπτώματα όπως οι δυνατοί πονοκέφαλοι, η φλεγμονή στα μάτια και ο υψηλός πυρετός που οδηγεί πολύ γρήγορα στον θάνατο, ο Ολσον κατέληξε στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για μια κλασική μορφή αιμορραγικού πυρετού από ιό Εμπολα. Το χαρακτηριστικό όμως που τράβηξε την προσοχή του από τις περιγραφές του Θουκυδίδη ήταν ο ισχυρός λόξιγκας που αντιμετώπιζαν οι ασθενείς (λύγξ τε τοῖς πλέοσιν ἐνέπιπτε κενή, σπασμὸν ἐνδιδοῦσα ἰσχυρόν) που παρατηρείται και σήμερα στις περιοχές της Αφρικής όπου εντοπίζεται ο ιός.

Τα συμπεράσματα του Ολσον είχαν αμφισβητηθεί το 1999 από ερευνητές του Πανεπιστημίου του Μέριλαντ, που κατέληξαν ότι ο λοιμός της Αθήνας οφειλόταν σε τύφο, αλλά επανέρχονται στο προσκήνιο, καθώς ο Εμπολα προσελκύει το ενδιαφέρον κοινού και επιστημόνων στη Δύση. Ενώ όμως όλο και περισσότεροι επιστήμονες ξαναδιαβάζουν τον «Θουκυδίδη–γιατρό» για να εντοπίσουν τα αίτια εξάπλωσης του ιού στην αρχαία Αθήνα, πολύ λιγότεροι αναζητούν τον Θουκυδίδη κοινωνικό επιστήμονα, ο οποίος αναζητούσε τα οικονομικά, πολιτικά και ταξικά αίτια του λοιμού.

Οι περισσότεροι Αθηναίοι πίστευαν τότε στον χρησμό που είχε δώσει κάποιος μάντης στους Λακεδαιμόνιους προβλέποντας (ως άλλος Πάουλο Κοέλιο) ότι αν πολεμούσαν με όλες τους τις δυνάμεις, το σύμπαν (για την ακρίβεια ο θεός Απόλλωνας) θα συνωμοτούσε υπέρ της Σπάρτης και εις βάρος της Αθήνας. Αντίθετα, ο Θουκυδίδης, βασιζόμενος στην ιπποκρατική θεωρία, σύμφωνα με την οποία οι ασθένειες δεν είναι έργο των θεών, αναζήτησε κατ' αρχήν την πορεία που ακολούθησε ο ιός (ἤρξατο δὲ τὸ μὲν πρῶτον, ὡς λέγεται, ἐξ Αἰθιοπίας τῆς ὑπὲρ Αἰγύπτου, ἔπειτα δὲ καὶ ἐς Αἴγυπτον καὶ Λιβύην κατέβη) και στη συνέχεια συνέδεσε την εξάπλωσή του με τις συνθήκες που επικρατούσαν στην Αθήνα λόγω του Πελοποννησιακού Πολέμου. Διαβάζοντας κανείς σήμερα τα κείμενά του καταλαβαίνει ότι, όπως και ο Εμπολα, δεν ήταν ένας εύκολα μεταδιδόμενος ιός, αφού δεν προσέβαλλε μέσω του αέρα τους Σπαρτιάτες που πολιορκούσαν την πόλη, αλλά μεταδόθηκε ταχύτατα λόγω της υπερσυγκέντρωσης πληθυσμού μέσα στα τείχη της πόλης.

Ακόμη όμως και αν ο ιός που αποδεκάτισε τους Αθηναίους δεν ήταν τελικά ο Εμπολα, αν οι σημερινοί επιστήμονες σκέφτονταν με τον τρόπο του Θουκυδίδη, ίσως να είχαν κατανοήσει πολύ γρηγορότερα τα πολιτικά και κοινωνικά αίτια μιας εν δυνάμει πανδημίας. Θα γνώριζαν ότι η ταχύτητα εξάπλωσης ενός σχετικά δύσκολα μεταδιδόμενου ιού είναι αποτέλεσμα των συνθηκών πολέμου και εξαθλίωσης που δημιούργησαν οι άνθρωποι και όχι η φύση. Οι κάτοικοι της Γουινέας πληρώνουν τη γαλλική αποικιοκρατία που ξεκίνησε το 1898, της Σιέρα Λεόνε τη βρετανική παρέμβαση του 1885 και της Λιβερίας το γεγονός ότι υπήρξαν η μοναδική αποικία των ΗΠΑ στην Αφρική. Η αποικιοκρατική πολιτική δεν επέτρεψε ποτέ τη δημιουργία ισχυρών συστημάτων υγείας, ενώ η νεο-αποικιακή επίθεση της Ουάσινγκτον και του ΔΝΤ διέλυσε ακόμη και τις υποτυπώδεις δομές που είχαν δημιουργηθεί.

Οι επιστήμονες που θα ακολουθούσαν το ερευνητικό πνεύμα του Θουκυδίδη θα καταλάβαιναν ότι η σταδιακή «ιδιωτικοποίηση» του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, οι περικοπές στις μονάδες αντιμετώπισης έκτακτων περιστατικών και η ανάθεση αρμοδιοτήτων σε εκατοντάδες ΜΚΟ με μοναδικό στόχο το κέρδος αποτελούν την καλύτερη συνταγή δημιουργίας μιας πανδημίας. Θα συνειδητοποιούσαν επίσης ότι οι παραγκουπόλεις που γιγαντώνονται στις φτωχότερες περιοχές του πλανήτη, αλλά ακόμη και στο εσωτερικό των καπιταλιστικών μητροπόλεων, ελάχιστα διαφέρουν από τις συνθήκες που επικρατούσαν στην αρχαία Αθήνα κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου. Η απόφαση του Περικλή να κλείσει όλο τον πληθυσμό εντός των τειχών και να στηριχτεί αποκλειστικά στη ναυτική κυριαρχία της Αθήνας για τον ανεφοδιασμό της πόλης μετέτρεψε την πρωτεύουσα μιας αυτοκρατορίας σε μια γιγαντιαία «φαβέλα», όπου ο ιός μπορούσε να μεταφερθεί εύκολα από άνθρωπο σε άνθρωπο.

Η μετάδοση των ιών στην αρχαιότητα, είχε γράψει κάποτε ο Εντγκάρ Μορέν, αποτέλεσε την πρώτη μορφή παγκοσμιοποίησης. Σήμερα, θα μπορούσε να προσθέσει, η οικονομική παγκοσμιοποίηση αποτελεί τη βασική αιτία επανεμφάνισής τους.




ΠΗΓΗ