Το τέλος της ιδιωτικής ζωής

Πόσα ηλεκτρονικά ίχνη αφήνει ένας ανυποψίαστος πολίτης μέσα σε 24 ώρες;


Μου έδειξε ένα χαρτάκι. Επάνω ήταν σημειωμένα μια οδός και ένα νούμερο. «Οκτώ επισκέψεις έκανε τον τελευταίο μήνα σε αυτή τη διεύθυνση. Κάθε Τρίτη και Πέμπτη. Πάντα κατά το ίδιο χρονικό διάστημα, μεταξύ 7.15-8.45 μ.μ. Tην ώρα που υποτίθεται ότι βρίσκεται στο γραφείο και δουλεύει. Εχει βρει άλλη». Η φίλη μου ήταν φανερά συγχυσμένη. «Πήγες σε ντετέκτιβ;» τη ρώτησα. «Οχι. Εψαξα απλώς το κινητό του. Καταγράφει αυτόματα στο ιστορικό τα μέρη τα οποία επισκέπτεται. Εκείνος βέβαια δεν το ξέρει, γιατί αν το ήξερε θα το είχε απενεργοποιήσει. Ευτυχώς δεν τα πήγαινε ποτέ καλά με την τεχνολογία» πρόσθεσε.

Φεύγοντας από τη συνάντησή μας το μυαλό μου στριφογυρνούσε συνεχώς στην ιδέα του πανταχού παρόντος Μεγάλου Αδελφού. Μήπως τελικά κρύβεται στα πιο απλά, καθημερινά πράγματα;


Παρακολουθείτε αλλήλους

Το θέμα της προστασίας των προσωπικών δεδομένων στην εποχή της κυριαρχίας της πληροφορίας, του Internet και των τηλεπικοινωνιών φαντάζει πιο επίκαιρο από ποτέ. Οι πρόσφατες αποκαλύψεις του πρώην τεχνικού συμβούλου της Υπηρεσίας Εθνικής Ασφάλειας (NSA) Εντουαρντ Σνόουντεν για τις εκτεταμένες παρακολουθήσεις που πραγματοποιούσε η αμερικανική υπηρεσία ήταν ένα ακόμη δυσάρεστο κεφάλαιο στην ιστορία.

Ισως, όμως, τελικά δεν χρειάζεται καν να μπούμε στα βαθιά νερά της ιστορίας Σνόουντεν. Αρκούν μια ανάληψη από το ΑΤΜ της γειτονιάς, μια πληρωμή με την πιστωτική μας κάρτα, ώστε να ρίξουμε πίσω μας τα άπειρα ηλεκτρονικά μας ίχνη. Ακόμη και το σερφάρισμα στον μαγικό κόσμο του Διαδικτύου αποτελεί ένα αδιάκοπο φλερτ με το λεγόμενο «Big Brother feeling», γιατί, οποιαδήποτε κίνηση και αν πραγματοποιούμε, παρέχουμε τελικά το προσωπικό μας στίγμα.

Οπως γράφει και η συγγραφέας Σου Χάλπερν σε άρθρο της με τίτλο «Μήπως είμαστε μαριονέτες σε έναν καλωδιωμένο κόσμο;» στη «Νew York Review of Βooks», το Gmail, η υπηρεσία e-mail της Google, σαρώνει τα προσωπικά μας μηνύματα για λέξεις τις οποίες μπορεί να αντιστοιχίσει σε διαφημίσεις. Είναι ενδεικτικό, μάλιστα, ότι η εταιρεία, μόλις πριν από λίγες ήμερες - πιεσμένη προφανώς και από προσφυγές χρηστών -, προχώρησε σε ανανέωση του κειμένου των όρων χρήσης της, δηλώνοντας ότι τα εισερχόμενα και εξερχόμενα e-mail των χρηστών αναλύονται αυτόματα από λογισμικό, ώστε να δημιουργηθούν στοχευμένες διαφημίσεις. Η πλήρης διαφάνεια επετεύχθη, αν και είναι προφανές ότι σχεδόν ελάχιστοι θα μπουν στον κόπο να διαβάσουν τους νέους όρους χρήσης. Ετσι κι αλλιώς, τίποτε παράνομο δεν συμβαίνει. Ολοι συναινούμε και η Γουόλ Στριτ φαίνεται να αποτιμά την αξία του Facebook ή της Google λαμβάνοντας υπ' όψιν όχι την αξία των υπηρεσιών που μας προσφέρουν, αλλά την αξία των δεδομένων που συλλέγουν.

Δεν είναι λίγοι εκείνοι που θεωρούν τη συγκεκριμένη συζήτηση υπερβολική, με αποχρώσεις περιττής υστερίας. Η απαίτηση για ασφάλεια μετά την 11η Σεπτεμβρίου φαίνεται ισχυρή και ικανή να θυσιάσει σε έναν βαθμό τα προσωπικά δεδομένα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η δημιουργία λογαριασμού στο Τwitter με το όνομα «Δεν έχω τίποτα να κρύψω», όπου διάφοροι χρήστες εξέφραζαν την αδιαφορία τους για την παρακολούθηση των προσωπικών δεδομένων τους μετά τις αποκαλύψεις Σνόουντεν.



Το τέλος της ιδιωτικότητας;

Σε κάθε περίπτωση, οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι το θέμα έχει ενταχθεί για τα καλά στον δημόσιο διάλογο. Ακόμη και η τέχνη αναζητεί απαντήσεις. Αυτή τη στιγμή δύο έργα με θέμα την καταστρατήγηση της ιδιωτικότητας ανεβαίνουν σε θεατρικές σκηνές του Λονδίνου: το ένα είναι η νέα εκδοχή του κλασικού «1984» του Τζορτζ Oργουελ στο Playhouse Theatre, ενώ στη θεατρική σκηνή Donmar Warehouse του Λονδίνου ανεβαίνει ένα νέο θεατρικό, με τίτλο «Ρrivacy», γεννημένο στη σκιά των αποκαλύψεων Σνόουντεν. Ο νεαρός συγγραφέας του, Τζέιμς Γκράχαμ, συμβουλεύτηκε δημοσιογράφους, πολιτικούς, καθηγητές, ακόμη και πρώην αξιωματούχους υπηρεσιών για τη συγγραφή του. «Μπορεί να μην ξέρεις προσωπικά ότι υποφέρεις από ένα τραύμα, αλλά ένας ψυχολόγος μπορεί να το εντοπίσει μέσα από την οnline δραστηριότητά σου» είπε χαρακτηριστικά σε συνέντευξή του.

Η Λίλιαν Μήτρου, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Μηχανικών Πληροφοριακών και Επικοινωνιακών Συστημάτων του Πανεπιστημίου Αιγαίου και πρόεδρος της Ομάδας Εμπειρογνωμόνων που συζητούν το σχέδιο Γενικού Κανονισμού για την Προστασία Δεδομένων το οποίο θα αποτελέσει το νέο κανονιστικό πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ενωσης, αναφέρει: «Μας διαφεύγουν το εύρος και η έκταση των τεχνολογικών δυνατοτήτων. Κανείς δεν έχει πλήρη συνείδηση του αριθμού και του είδους των δεδομένων που καταγράφονται. Επιβλέποντας τη μεταπτυχιακή εργασία φοιτητή μου στο Τμήμα Ψηφιακών Συστημάτων του Πανεπιστημίου Πειραιώς, διαπίστωσα και εγώ με έκπληξη ότι υπάρχει ένα πρόγραμμα, ένα εργαλείο αναζήτησης ψηφιακών αποδείξεων, το οποίο επιτρέπει να ανασύρει κανείς οποιαδήποτε πληροφορία, δεδομένο, εικόνα έχει περάσει από το smartphone από την αρχή της χρήσης του, ακόμη και αν τα έχουμε διαγράψει. (Πρόκειται για το εργαλείο forensics, το οποίο στοιχίζει 3.000-4.000 ευρώ.) Τα smartphones αποτελούν έναν θησαυρό πληροφορίας, καθώς αποκαλύπτουν πού βρισκόμαστε, τι κάνουμε. Ακόμη και ο χάρτης που χρησιμοποιούμε για να βρούμε κάποιον δρόμο τηρεί εκ των πραγμάτων περισσότερα δεδομένα από ό,τι φαντάζεται κανείς».

Μια συζήτηση με ειδήμονες της τεχνολογίας αποδεικνύει ότι οι ιδιωτικές παρακολουθήσεις είναι υπόθεση ρουτίνας στην ψηφιακή εποχή. Με πακέτα που ξεκινούν από 500 ευρώ και έχοντας μόλις για μερικά λεπτά κάποιος στην κατοχή του το «κινητό τελέφωνο-στόχο» μπορεί να εγκαταστήσει προγράμματα τα οποία του επιτρέπουν να καταγράφει πλήρως όλες τις συνομιλίες που πραγματοποιούνται, τα μηνύματα που αποστέλλονται, ακόμη και το γεωγραφικό στίγμα του κατόχου.

«Πλέον, το έξυπνο κινητό λειτουργεί ως υπολογιστής, ως πομπός, ως δέκτης, ως GPS» εξηγεί η κυρία Μήτρου και συμπληρώνει: «Στην ουσία φέρει κανείς μαζί του ένα απίστευτα χρήσιμο πολυεργαλείο. Πολλές φορές, όμως, δεν έχουμε συνείδηση του τι ακριβώς συμβαίνει και ποιες επιπτώσεις έχουν πολλές από αυτές τις δυνατότητες που προσφέρει το smartphone στη ζωή μας. Για παράδειγμα, υπάρχει εφαρμογή η οποία μάς ειδοποιεί για το πού βρίσκονται οι φίλοι μας ανά πάσα στιγμή. Υπάρχει επίσης εφαρμογή μέσω της οποίας φωτογραφίζετε κάτι με το κινητό σας και λαμβάνετε αμέσως και μέσω Διαδικτύου πληροφορίες για το αντικείμενο που τραβήξατε.
Εφαρμόστηκε αρχικά για προϊόντα, αλλά επεκτείνεται πλέον στους ανθρώπους. Σκεφτείτε το λίγο, σας βγάζει κάποιος φωτογραφία και με ένα σύστημα που βασίζεται και σε facial recognition (σ.σ.: αναγνώριση προσώπου) συλλέγει οποιαδήποτε πληροφορία υπάρχει για εσάς διαθέσιμη στο Διαδίκτυο και σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπως το Facebook. Μοιάζει με το τέλος της ιδιωτικότητας».



Ο Big Brother μέσα μας

Η υπόθεση της προστασίας της ιδιωτικής μας ζωής είναι ένα ζήτημα λεπτών ισορροπιών. Φυσικά και η έντονη διείσδυση της τεχνολογίας αλλάζει τα δεδομένα, από την άλλη πλευρά, όμως, η προστασία των προσωπικών στιγμών μας δεν παύει να είναι και μια προσωπική απόφαση.

Στο Facebook παρατηρεί κανείς κατά καιρούς μαζικά αναπαραγόμενα μηνύματα στους τοίχους χρηστών που απαιτούν την προστασία των προσωπικών δεδομένων τους. Η λεπτή ειρωνεία της υπόθεσης, όμως, είναι ότι την ίδια στιγμή κάποιοι από αυτούς τους χρήστες δεν έχουν κανένα πρόβλημα να κάνουν «check in» όπου σταθούν και όπου βρεθούν, δίνοντας το γεωγραφικό τους στίγμα, να αναρτήσουν την πρώτη φωτογραφία του παιδιού τους από το μαιευτήριο και να κοινοποιήσουν τη συναισθηματική τους κατάσταση στον διάφανο κόσμο των εκατοντάδων φίλων τους, τους οποίους ενδεχομένως έχουν να συναντήσουν από τότε που πήγαιναν στη Γ΄ Δημοτικού.

«Eίναι αμφίβολο αν οι περισσότεροι αντιλαμβάνονται ότι οι πληροφορίες που δημοσιεύουν στο Διαδίκτυο ενδέχεται να τους χαρακτηρίζουν για πάντα» αναφέρει και ο Γεώργιος Ρουσόπουλος, δρ Μηχανικός Η/Υ και Πληροφορικής, ειδικός επιστήμονας του Tμήματος Eλεγκτών της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, συντονιστής του γραφείου Δ. Πληροφορικών Ελεγκτών, και συμπληρώνει: «Πάντως, στην κατεύθυνση της προστασίας των πολιτών, έχει ψηφιστεί ήδη σε πρώτη ανάγνωση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ο νέος κανονισμός για τα προσωπικά δεδομένα, ο οποίος και φιλοδοξεί να αντιμετωπίσει τέτοια ζητήματα εισάγοντας ένα ακόμη νέο δικαίωμα: το δικαίωμα στη λήθη. Πρόκειται για το δικαίωμα να μπορεί κανείς να διαγράψει δεδομένα τα οποία έχουν προκύψει από δραστηριότητά του που έχει πραγματοποιηθεί στο παρελθόν, όταν αυτή πια δεν είναι επίκαιρη. Σε έναν βαθμό, αυτό το δικαίωμα το απολαμβάνουν και σήμερα οι πολίτες, απλώς η Ευρωπαϊκή Ενωση προσπαθεί να το ενισχύσει διευρύνοντάς το, ώστε να είναι σαφές σε όλους ότι έχουμε δικαίωμα και μπορούμε να απαιτήσουμε να διαγράφονται δεδομένα που είναι πλέον παλιά».



Η «Μάγκνα Κάρτα» του Τιμ Mπέρνερς-Λι

«Θα συνεχίσουμε άραγε στον ίδιο δρόμο, αφήνοντας απλώς τις κυβερνήσεις να ασκούν ολοένα και μεγαλύτερο έλεγχο, ολοένα και μεγαλύτερη επιτήρηση, ή θα δημιουργήσουμε κάτι σαν μια Μάγκνα Κάρτα για τον Παγκόσμιο Ιστό και θα πούμε πως είναι τώρα τόσο σημαντικός, τόσο πολύ μέρος της ζωής μας, ώστε πρέπει να εξισώνεται με τα ανθρώπινα δικαιώματα;». Tα λόγια ανήκουν στον σερ Τιμ Μπέρνερς-Λι, τον άνθρωπο που επινόησε τον Παγκόσμιο Ιστό και σήμερα έχει ξεκινήσει μια εκστρατεία με την ονομασία «the Web We Want», ώστε οι χώρες να αποκτήσουν μια χάρτα δικαιωμάτων για το Internet.

Είναι, όμως, εύκολο να βρεθεί μια χρυσή τομή ανάμεσα στη διαχείριση των νέων μορφών εγκληματικότητας και στην παράλληλη προστασία των ελευθεριών του ατόμου; «Προφανώς. Αρκεί να συμφωνήσουμε όλοι στο νέο κοινωνικό συμβόλαιο που θέτει όρια και κανόνες και να ενταχθούμε σε μια συμμετοχική αντιεγκληματική πολιτική, που σημαίνει ότι βοηθάμε την Αστυνομία και τις Αρχές στην αντιμετώπιση του εγκλήματος. Η προστασία των δικαιωμάτων και ελευθεριών μας θα γίνει στο πλαίσιο του κράτους Δικαίου που σημαίνει, όμως, ότι θα σεβόμαστε και τον άλλον, θα τηρούμε τις υποχρεώσεις μας ως πολίτες, αλλά και θα υπακούμε στους νόμους της πολιτείας. Διαφορετικά, ο Μεγάλος Αδελφός και ο Boss της Μαφίας θα κυβερνούν, άλλοτε δείχνοντας και άλλοτε όχι το "πραγματικό τους πρόσωπο"» αναφέρει και ο Γιάννης Πανούσης, καθηγητής Εγκληματολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Πριν από λίγες ημέρες το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο πήρε μια ιστορική απόφαση, ανατρέποντας την ευρωπαϊκή οδηγία από το 2006, η οποία υποχρέωνε τα κράτη-μέλη να αποθηκεύουν, για τουλάχιστον έξι μήνες, δεδομένα, όπως, για παράδειγμα, ποιος μίλησε με ποιον, για πόσο χρονικό διάστημα κ.τ.λ. Οι προασπιστές των ατομικών ελευθεριών πανηγυρίζουν. Ωστόσο, ο δρόμος διαφαίνεται μακρύς. Ειδικά αν αντικρίζουμε τον Μεγάλο Αδελφό κάθε φορά που κοιτάζουμε τον εαυτό μας στον καθρέφτη.





*Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino το Σάββατο 19 Απριλίου 2014