Το διαχρονικό φάντασμα της κρατικής χρεοκοπίας

Μέχρι σήμερα τριακόσιες χώρες έχουν κηρύξει στάσεις πληρωμών και κατέφυγαν σε αναδιαπραγματεύσεις των τοκοχρεολυσίων τους

Κρατικές χρεοκοπίες στην Ιστορία σημειώνονται από τότε που αρχίζει ο δημόσιος δανεισμός. Πολλαπλασιάζονται την εποχή του βιομηχανικού καπιταλισμού, αλλά και στις προηγούμενες οικονομίες είναι παρούσες. Τόσο στο διάστημα 1500-1880, όπου καταμετρώνται δύο δεκάδες κλασικές χρεοκοπίες με «θύματα» Μεγάλες Δυνάμεις. Οπως της Γαλλίας (8 φορές) και της Ισπανίας (6 φορές).

Αλλά και νωρίτερα παρόμοια περιστατικά δεν ήταν άγνωστα. Ιστορικές είναι οι χρεοκοπίες της Αγγλίας (14ος αιώνας), της Φλωρεντίας (15ος αιώνας) κ.ά. Οπως δεν είναι άγνωστες τόσο στην εποχή της παντοκρατορίας της Ρώμης όσο και στις πόλεις-κράτη της αρχαίας Ελλάδας. Από τον 4ο αιώνα π.Χ. υπάρχουν μαρτυρίες και ευρήματα για στάσεις πληρωμών, αθετήσεις δανείων και επιβολή κυρώσεων από τη μεριά των πιστωτών.

Ο πρώτος Ελληνας ιστορικός της δημόσιας οικονομίας καθηγητής Α. Ανδρεάδης, αξιολογώντας το φαινόμενο, κατέληγε στην εκτίμηση ότι η κρατική χρεοκοπία υπάρχει από τότε που άρχισε ο εξωτερικός δανεισμός. «Πάντοτε ο αριθμός των χρεοκοπιών ήτο ανάλογος προς τον αριθμό των δανείων».

Προφανώς, το «αξίωμα» του Ανδρεάδη (περισσότερα δάνεια = περισσότερες πτωχεύσεις) είναι αυτονόητο. Αλλά η συχνότητα των χρεοκοπιών είναι ένα πολύπλοκο πρόβλημα, με σύνθετες και διαφορετικές παραμέτρους σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση και περίοδο.

Τα σχέδια των δανειστών. Από την εποχή, που ομαδοποιούνται οι κρατικές χρεοκοπίες και εντοπίζεται το πρώτο διεθνές κύμα στάσης πληρωμών, το φαινόμενο συσχετίζεται ευθέως με τους όρους του δανεισμού. Τις αγορές, όπως θα λέγαμε σήμερα, αλλά και τα γεωστρατηγικά σχέδια των δανειστών-κρατών (εμφανέστατα έως το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, λιγότερο εμφανή μετέπειτα).

Η έναρξη των κυμάτων χρεοκοπίας είναι πολύ χαρακτηριστική από την άποψη αυτή. Ολες οι χώρες που καταφεύγουν στον εξωτερικό δανεισμό τη δεκαετία του 1820 χρεοκοπούν εξαιτίας κυρίως, των επαχθών όρων.

Αλλά το «διεθνές περιβάλλον» δεν έπαιξε καθοριστικό ρόλο μόνο τότε. Το ίδιο παρατηρείται και σε όλα τα επόμενα κύματα χρεοκοπιών έως τις μέρες μας. Η διαφορά είναι ότι το χρέος τις μέρες μας δεν καταστρέφει πια μόνο φτωχές χώρες.

Σύμφωνα με τους ιστορικούς της οικονομίας οι κρατικές χρεοκοπίες συγκεντρώνονται σε ορισμένες χρονικές περιόδους.

Το πρώτο κύμα, που θα συμπαρασύρει και την Ελλάδα, προκαλείται τη δεκαετία του 1820. Είναι η εποχή των εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων και της εμφάνισης στον παγκόσμιο χάρτη νέων κρατών.

Η χώρα μας, αλλά κι αρκετές άλλες της ίδιας κατηγορίας (Κολομβία, Χιλή, Περού, Αργεντινή Βραζιλία, Μεξικό) καταφεύγουν σε δάνεια μέσω ομολόγων για να εξυπηρετήσουν κυρίως τις πολεμικές ανάγκες τους.

Οι δανειστές είναι κεφαλαιούχοι του Λονδίνου, που στοχεύουν σε υψηλές αποδόσεις, πέραν και πάνω από τις τρέχουσες στην καπιταλιστική αγορά της εποχής. Ολες, πριν φθάσει το 1830, χρεοκοπούν.

Θα ακολουθήσουν αλλεπάλληλα κύματα αθέτησης διεθνών υποχρεώσεων. Οι μελέτες δείχνουν ότι προηγούνται περίοδοι υπερδανεισμού από τις Μεγάλες Δυνάμεις.



Φανερά και «μυστικά»

Ο πανεπιστήμων και λεπτολόγος καθηγητής Α. Ανδρεάδης, τη δεκαετία του 1930, επιχειρώντας να καταγράψει τις χρεοκοπίες του 19ου αιώνα, εγκαταλείπει το εγχείρημα. «Είναι μάταιη», παραδίδει στους φοιτητές του, «κάθε προσπάθεια απαρίθμησής τους. Ακόμη πιο μάταιο θα ήταν να θελήσουμε να υπολογίσουμε τα δισεκατομμύρια που τοποθετήθηκαν στα αμερικανικά και ευρωπαϊκά δάνεια και εξατμίστηκαν. Ολοι οι κατάλογοι είναι ελλιπείς, καθώς δεν παίρνουν υπόψη τους τις συγκεκαλυμμένες χρεοκοπίες των κρατών...». Αν και η κατάσταση από τότε έχει βελτιωθεί σημαντικά, ύστερα από μελέτες που άρχισαν να δημοσιεύονται, η διαπίστωση εξακολουθεί να ισχύει.



Ντόμινο στον μεσοπόλεμο

Στις παγκόσμιες οικονομικές κρίσεις, όπως στις μεγάλες υφέσεις του 1873-1896 και στο κραχ του 1929, οι χρεοκοπίες κρατών τείνουν να παίρνουν τη μορφή ντόμινο. Ο Α. Αγγελόπουλος, που έχει ασχοληθεί ειδικά με τις στάσεις πληρωμών κατά την κρίση του μεσοπολέμου, καταμετρά 17 ευρωπαϊκές χώρες, οι οποίες κήρυξαν χρεοστάσιο (1932-36) ως προς τα εξωτερικά δάνεια. Αλλες 7 έκαναν το ίδιο και για τον εσωτερικό δανεισμό. Σημειώνει σχετικά: «Το κονδύλιον των δημοσίων εξόδων (τοκοχρεολύσια) υπήρξε κυρίως εκείνο, εις την μείωσιν του οποίου απέβλεψαν αι διάφοροι κυβερνήσεις προς αντιμετώπισιν της δημοσιονομικής κρίσεως...».


Σε όλο τον κόσμο
Επιδημικό φαινόμενο κατά περιόδους

Μετά το 1830 το δεύτερο κύμα παρατηρείται τη δεκαετία του 1870. Σ΄ αυτό δεν συγκαταλέγεται η Ελλάδα, επειδή μόλις έχει αρθεί ο ουσιαστικός αποκλεισμός της από τις διεθνείς δανειακές αγορές, εξαιτίας των δύο προηγούμενων στάσεων πληρωμών. Αίγυπτος Τουρκία, Ρωσία κι άλλες χώρες, που καταφεύγουν στον δανεισμό είτε για καταναλωτικές ανάγκες είτε για σιδηροδρομικά έργα και επενδύσεις σε ορυχεία, ακολουθούν την ίδια διαδρομή. Πριν από το τέλος της ίδιας δεκαετίας χρεοκοπούν.

Η δεκαετία του 1890 σημαδεύεται από ένα τρίτο κύμα. Σε παρόμοια θέση με την Ελλάδα θα βρεθούν άλλες δύο ευρωπαϊκές χώρες (Πορτογαλία, Σερβία) και άλλες δέκα σε όλο τον κόσμο. Λίγο πριν και κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο κατάλογος των χρεοκοπιών μακραίνει. Θα προστεθούν τότε 16 χώρες.



Επιδημία τη δεκαετία του 1930

Το μεγαλύτερο κύμα, όμως, θα εμφανιστεί τη δεκαετία του 1930, κατά τη Μεγάλη Υφεση, που άρχισε με το κραχ του 1929. Τρεις δεκάδες χώρες κηρύσσουν στάση πληρωμών πριν από την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι περισσότερες, όπως και η ελληνική, γίνονται το 1932-1933.

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο υποτίθεται ότι το καπιταλιστικό σύστημα, όπως διαμορφώνεται από τη διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς, δεν θα άφηνε περιθώρια για χρεοκοπίες. Μετά, όμως, την αποδέσμευση του δολαρίου από τον χρυσό και τις πετρελαϊκές κρίσεις οι υπολογισμοί διαψεύστηκαν πλήρως. Τη δεκαετία του 1980 θα καταγραφεί το μεγαλύτερο τσουνάμι αθέτησης κρατικών δανειακών υποχρεώσεων και αναδιαπραγμάτευσης του χρέους. Σ' έναν αναλυτικό κατάλογο, που καλύπτει την ευρύτερη περίοδο 1976-1989, συγκαταλέγονται 52 χώρες, οι οποίες αναδιαπραγματεύονται τα δάνειά τους.

Το πιο πρόσφατο κύμα τοποθετείται στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Αλλά τα περιστατικά χρεοκοπίας από το 1998 μέχρι το 2001 είναι αντικείμενο άλλου θέματος. Απλώς να σημειώσουμε εδώ ότι μέχρι την αρχή του 21ου αιώνα άλλες 14 χώρες προστέθηκαν στον ιστορικό κατάλογο εκείνων που ζήτησαν αναδιαπραγμάτευση του χρέους τους.



19ος-20ος ΑΙΩΝΑΣ
Η κρίση χτυπά την... πόρτα κάθε χρόνο σε 1-2 κράτη

Για πέμπτη φορά στη νεοελληνική Ιστορία οι Ελληνες βρίσκονται αντιμέτωποι με τη χρεοκοπία. Η Ελλάδα δεν ήταν και δεν είναι η μοναδική στο χείλος του γκρεμού. Είναι πολύ μακρύς ο κατάλογος των χωρών που βρέθηκαν σε αδυναμία εξόφλησης των εξωτερικών δανείων για πολλές και διαφορετικές αιτίες. Τόσο μεγάλος, ώστε η κρατική χρεοκοπία να μη συνιστά εξαίρεση, αλλά ενδημική κατάσταση στον καπιταλισμό.

Για τη χώρα μας, πάντως, και ανεξάρτητα των ιδιαιτεροτήτων της κάθε εποχής, βασική αιτία ήταν τα υψηλά, μέχρι ληστρικά τοκοχρεολύσια. Σε συνδυασμό, βεβαίως, με τις συστηματικές στρεβλώσεις και αυτοχειρίες της ίδιας. Αλλά το θέμα αυτό, όπως και η υπερχρέωση, δεν είναι του παρόντος. Ούτε κατά πόσο ήταν θύμα είτε θύμα και θύτης μαζί για τους πολίτες της.

Από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα είναι καταγραμμένες τρεις εκατοντάδες χρεοκοπίες κρατών. Ο ακριβής αριθμός ποικίλλει, αναλόγως με τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται από διάφορους μελετητές.

Σύμφωνα με μια από τις βασικές μελέτες οικονομολόγων του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, ανάμεσα στο 1824 και το 2004 σημειώθηκαν 257 στάσεις πληρωμών.

Αυτό σημαίνει ότι από την άνδρωση και την εδραίωση του καπιταλισμού μέχρι την παγκοσμιοποίηση, δηλαδή τα τελευταία διακόσια χρόνια, 1-2 χώρες τον χρόνο κήρυσσαν με τη μια ή άλλη μορφή χρεοστάσιο. Αδυνατούσαν να εξυπηρετήσουν τις δανειακές υποχρεώσεις του. Κατά αιώνα η εικόνα εμφανίζεται ως εξής:

•     Από το 1801-1900 εξήντα κρατικές χρεοκοπίες σημειώθηκαν σ’ όλο τον κόσμο. «Πρωταθλητής» εμφανίζεται η Ισπανία (7 χρεοκοπίες). Ακολουθούν Βενεζουέλα, Γαλλία, Γερμανία, Μεξικό, Πορτογαλία και Αυστρία (από 5 χρεοκοπίες), η Κολομβία (4) και Ελλάδα - Εκουαδόρ (από 3).
•     Από το 1901-2002 ξεπερνούν τις εβδομήντα οι κλασικές στάσεις πληρωμών. Σ’ αυτές δεν περιλαμβάνονται οι χώρες που προσέφυγαν σε αναδιαπραγματεύσεις των χρεών με κοινοπραξίες τραπεζών. Συχνότερα χρησιμοποιήθηκε ως «εργαλείο» από Εκουαδόρ, Ουρουγουάη, Λιβερία, Οθωμανική Αυτοκρατορία (από 6 φορές).

ΠΗΓΗ