Η γεωπολιτική σημασία των στενών

«Μεσ’ του Βοσπόρου τα στενά»

Του Γιώργου Δημητρακόπουλου


Η προσάρτηση της Κριμαίας στη Ρωσία επανέφερε στο επίκεντρο του διεθνούς ενδιαφέροντος το σημαντικό θέμα της γεωπολιτικής σημασίας των Στενών του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων. Οι διελεύσεις από τα Στενά αυτά κυρίως ρωσικών πολεμικών πλοίων, που έχουν έδρα τους τη ναυτική βάση της Ρωσίας στην Κριμαία, με κατεύθυνση τη Μεσόγειο, έχει κατά καιρούς απασχολήσει αρκετές χώρες και ιδιαίτερα τις ΗΠΑ. Βέβαια, η σημασία τους δεν περιορίζεται στα ρωσικά πλοία, ιδιαίτερα μάλιστα αφού έχουν χαρακτηριστεί ως μία από τις πιο δύσκολες θαλάσσιες οδούς στον κόσμο.

Η αναγνώριση της σημασίας τους ξεκινά από την αρχαία εποχή, αφού πέρα από το όνομα –Ελλήσποντος- αναφορές για τη σημασία των στενών υπάρχουν σε σχέση με τον Τρωικό Πόλεμο. Γεωγραφικά η Τροία είχε χτισθεί στην περιοχή πολύ κοντά στην είσοδο των στενών από τα δυτικά. Έτσι, ήταν σε θέση να ελέγχει τη ναυσιπλοΐα προς εκείνη τη σημαντική από κάθε άποψη θαλάσσια οδό.

Η Ηρόδοτος αναφερόμενος στην εκστρατεία του Ξέρξη, τότε βασιλιά της Περσίας, εναντίον των Ελλήνων, παραθέτει την απόφασή του, το 482 π.Χ., για την κατασκευή δύο πλωρών γεφυρών, για τη γρήγορη διέλευση των στρατευμάτων του από την Ασία στην Ελλάδα. Εκατό και πλέον χρόνια αργότερα, το 334 π.Χ., ο Μέγας Αλέξανδρος θα διαβεί τα Στενά, ξεκινώντας την εκστρατεία του εναντίον των Περσών.

Στη διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου ο έλεγχος των Στενών ήταν σημαντικό πλεονέκτημα για την άμυνα της Κωνσταντινούπολης. Ενδεικτική είναι μία μαρμάρινη επιγραφή που βρίσκεται στο αρχαιολογικό μουσείο της Κωνσταντινούπολης, στην οποία έχει αποτυπωθεί διαταγή του τότε αυτοκράτορα Αναστασίου του Πρώτου (491 – 518 μ.Χ.) με σκοπό τον καθορισμό των τελών διέλευσης από το Τελωνείο των Δαρδανελίων, σύμφωνα με την οποία όποιος τολμήσει να παραβιάσει τους κανονισμούς δεν α θεωρείται πλέον φίλος και θα τιμωρείται.



Στόχος των Ρώσων

Με την πτώση της Κωνσταντινούπολης τον έλεγχο των Στενών θα αποκτήσουν οι Τούρκοι. Όμως τον 190 αιώνα ο έλεγχος των Στενών γίνεται στρατηγικός στόχος της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Πρώτη ενδιαφέρουσα ημερομηνία το 1807, όταν η Ρωσία στη διάρκεια των Ναπολεόντιων Πολέμων με την υποστήριξη της Μεγάλης Βρετανίας αποκλείει τα Στενά. Δεύτερη σημαντική ημερομηνία το 1853, όταν οι στόλοι της Γαλλίας και της Μεγάλης Βρετανίας διήλθαν τα Στενά προκειμένου να συμμετάσχουν ως σύμμαχοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον Πόλεμο της Κριμαίας.

Χωρίς να παραγνωρίζεται η σημασία και άλλων ημερομηνιών με σημασία για την ιστορία των Στενών, οι ημερομηνίες που αποτελούν σταθμό για τις μετέπειτα εξελίξεις, είναι: Το 1920 με τη Συνθήκη των Σεβρών που προέβλεψε την αποστρατικοποίηση των Στενών, το 1923 με τη Συνθήκη της Λωζάνης που αποκατέστησε ως ένα βαθμό την τουρκική εξουσία στα Στενά, επιτρέποντας όμως την ελεύθερη διέλευση όλων των ξένων πολεμικών πλοίων και το 1936 με τη Σύμβαση του Μοντρέ, η οποία δίνει μεταξύ άλλων στην Τουρκία το δικαίωμα να περιορίζει τη διέλευση από τα Στενά πλοίων χωρών που δεν βρίσκονται στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, όπως η Ελλάδα.

Παρά το γεγονός ότι οι ΗΠΑ δεν υπέγραψαν τη σύμβαση αυτή πάντα εκδήλωναν το ενδιαφέρον τους για τα Στενά. Έτσι, το 1946, όταν η Σοβιετική Ένωση ζήτηση εγγράφως από την Τουρκία μία νέα ρύθμιση –στην ουσία επανεξέταση και αλλαγές στη Σύμβαση του Μοντρέ- σχετικά με το καθεστώς των Στενών, εκείνη, υπό την πίεση των ΗΠΑ, απέρριψε την πρόταση.

Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1976 και το 1979, όταν η Τουρκία επέτρεψε τη διέλευση των ρωσικών αεροπλανοφόρων τύπου Κιέβ κατά παράβαση τα Σύμβασης του Μοντρέ, τόσο οι ΗΠΑ όσο και άλλοι σύμμαχοι στο ΝΑΤΟ εξέφρασαν τις αντιρρήσεις τους, χωρίς όμως αποτέλεσμα, αφού ειδικοί είχαν τότε υποστηρίξει ότι η Σύμβαση είχε υποστεί τροποποιήσεις ντε φάκτο σύμφωνα με τις οποίες η διέλευση τέτοιου τύπου πλοίων δεν μπορούσε να εμποδιστεί.



Σιωπηλή παράταση

Γενικότερες συζητήσεις είχα, βέβαια, γίνει και όταν έληγε τυπικά η ισχύς της Σύμβασης. Όμως ο διεθνής συσχετισμός δυνάμεων μάλλον είχε τότε οδηγήσει τις ΗΠΑ να στηρίξουν μία σιωπηλή παράταση της ισχύος της, παρά να ανακινήσουν συνολικά το ζήτημα όπως θα έπρεπε. Αξίζει να σημειωθεί ότι η συνολική επανεξέταση της Σύμβασης του Μοντρέ α μας επέτρεπε να θέσουμε με σαφήνεια το ζήτημα του δικαιώματός μας για την επαναστρατιωτοκοποίηση των νήσων Λήμνου και Σαμοθράκης. Πράγμα που δεν είχαμε πράξει κατά τις αρχικές διαπραγματεύσεις, με αποτέλεσμα αρκετά χρόνια μετά να δεχόμαστε τουρκική αμφισβητήσεις για την αντίκρουση των οποίων να πρέπει δυστυχώς να επικαλεστούμε σχετικές δηλώσεις του τούρκου υπουργού Εξωτερικών (πρόκειται για τον Ρουσδή Αράς) και όχι άρθρα της Σύμβασης.

Η στρατηγική σημασία των Στενών, ως σημαντικών θαλάσσιων οδών, είναι χωρίς αμφιβολία ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα των διεθνών σχέσεων σήμερα. Ιδιαίτερα μάλιστα αφού στενά θεωρούνται από κάθε άποψη σημαντικά βρίσκονται σε γεωγραφικές περιοχές όπου υπάρχει κρίση σε εξέλιξη ή σε περιοχή με ευρύτερη στρατηγική σημασία.

Το καθεστώς δε των Στενών είχε απασχολήσει αρκετά τις εργασίες που είχαν αποτέλεσμα τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας το 1982. Πέρα από τα Δαρδανέλια και τα Στενά του Βοσπόρου, οι εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής αναδεικνύουν τη σημασία των Στενών του Ορμούζ, στα οποία το Ιράν έχει πολλές φορές αναφερθεί, απειλώντας μάλιστα πρόσφατα να εμποδίσει την λειτουργία τους. Με δεδομένο ότι το κέντρο βάρους της κρίσης στη Μέση Ανατολή βρίσκεται στη «σχέση» των δύο σημαντικότερων πόλων, του Ισραήλ και του Ιράν, η διαρκής προσπάθεια του δεύτερου για τον έλεγχο των Στενών αυτών είναι ζήτημα στρατηγικής υπεροχής.



Ανταγωνισμοί

Σε ένα διεθνές σύστημα που προσδιορίζεται από τον ανταγωνισμό για το ποιος θα θέτει τους όρους του πλαισίου και των συσχετισμών για το υπόλοιπο διάστημα του 21ου αιώνα, δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι οι βασικοί παράγοντες αυτής της διελκυστίνδας ασχολούνται με τον έλεγχο θαλάσσιων οδών. Αξιοσημείωτη είναι εδώ η επιμονή της Κίνας για τον πλήρη έλεγχο των νησιών αλλά και των υδάτων στην περιοχή της Νότιας Θάλασσας της Κίνας. Η περιοχή αυτή είναι το κύριο σημείο διέλευσης των εμπορικών πλοίων που μεταφέρουν πρωτίστως ενεργειακές πηγές στα κινέζικα λιμάνια.

Δεν θα πρέπει, βέβαια, να παραγνωρίζεται και η μεγάλη στρατηγική σημασία που έχουν τα στενά της Μαλάκα, που αποτελούν το βασικό θαλάσσιο δίαυλο ανάμεσα στον Ινδικό και τον Ειρηνικό Ωκεανό. Εκεί αναπτύσσεται και η δραστηριότητα των σύγχρονων πειρατών παρά τις προσπάθειες της διεθνούς κοινότητας για την εξάλειψή της.

Η Ελλάδα, ως κατ’ εξοχήν ναυτική χώρα, έχει κάθε συμφέρον να μετέχει ενεργά σε εξελίξεις σχετικές με τα Στενά σε όλα τα σημεία του πλανήτη.


«Ελευθεροτυπία»

ΠΗΓΗ